مهارت های زندگی (۲۶) فصل پنجم؛ انواع موضوعات و سطوح مختلف مهارت های زندگی/ قسمت ششم : توضیح مهارت ارتباط موثر (۲- انواع ارتباط)

«« ارتباط ارادى و غیرارادى ، ارتباط رسمى و غیر رسمى ، ارتباط کلامى و غیر کلامى ، ارتباط فردى و جمعى ، ارتباط یکطرفه و دوطرفه، نمونه ای از انواع ارتباط است. »»

مبحث: فرهنگی پرورشی
عنوان اصلی: مهارت های زندگی
عنوان فرعی: توضیح مهارت ارتباط موثر
عنوان فرعی تر : انواع ارتباط

برقرارى ارتباط، از نظر هدف و روش، به شکل واحدى صورت نمى‌گیرد. اگرچه تفکیک هدف و روش ارتباط از هم در بسیارى از مواقع بسیار مشکل است، مى‌توان گفت که عامل مهم در تعیین روش برقرارى ارتباط، هدفی است که به وسیلهٔ فرستندهٔ پیام دنبال مى‌شود. چنانکه ارسطو ارتباط را عبارت از جستجوى یک راه و روش با استفاده از امکانات موجود براى ترغیب افکار و عقاید مى‌داند و میلر هدف ارتباط را بیشتر گسترش دامنهٔ انگیزه‌هاى پاداش‌بخش براى گیرندگان پیام ذکر مى‌کند. (میلر، جرالد آر. ۱۳۶۸.)

در هر صورت، پیام به خودى خود داراى هیچ‌گونه هدفى نیست. هدف پیام بستگى مستقیمى به شرایط فرستنده و گیرندهٔ پیام دارد. هر یک از ما در طول شبانه‌روز، در هزاران جریان ارتباطى وارد مى‌شویم، فقط براى اینکه در مخاطبان خود تأثیر بگذاریم و در فکر و عقیده و رفتارشان نفوذ کنیم. در واقع، هدف اساسى افراد یا هر فرستندهٔ پیام این است که خود را بصورت عامل مؤثرى در آورد تا بتواند در دیگران، در محیط و حتى در سرنوشت خویش تأثیر بگذارد و از همه مهم‌تر، به تمایلات و خواسته‌هاى خود جامهٔ عمل بپوشاند. بنابراین، فرستنده و گیرندهٔ پیام هستند که در شرایطى خاص، هدف ویژەاى را در یک فرایند ارتباطى در نظر مى‌گیرند و روش مناسب با آن را انتخاب مى‌کنند. وقتى در آموزش و پرورش از ارتباط معلم و شاگرد صحبت مى‌کنیم، در واقع، هدف‌هایى را همچون شناخت، انتقال، تأثیر، کنترل و هدایت به ذهن مى‌آوریم؛ به عبارت دیگر، مجموعهٔ فرایند آموزشى تلاشى است در جهت تغییر شرایط یادگیرى و تحت‌تأثیر قرار دادن و کنترل فکرى و رفتارى فراگیران؛ شرایطى که بر اساس شناخت، تمایلات و توانایى مخاطبان فراهم شده و منجر به هدایت آنان مى‌شود.

شکى نیست که تکوین نظام آموزشى و توسعهٔ فن‌آورى ارتباطات در طول زمان مى‌تواند هدف‌هاى دگرگون‌‌شده‌اى را به همراه داشته باشد که بسیار پیچیده‌تر و متنوع‌‌تر از هدف‌هاى سادهٔ ارتباطى یا روش‌هاى اولیه است. این پیچیدگى و تداخل روش‌هاى ارتباطى (شفاهی، کتبی، مستقیم، غیر مستقیم و غیره) باعث تداخل هدف‌هاى ارتباطى نیز شده است؛ در نتیجه، ممکن است در یک فرایند ارتباطی، چندین هدف نهفته باشد و به همین دلیل، در نظام آموزشى امروز، روش‌هاى معمول گذشته و سنتى نمى‌توانند چندان کارایى داشته باشند. با پیشرفت علوم و پیدایش فن‌آورى‌هاى جدید، هدف‌هاى ارتباطى پیچیده‌تر شده‌اند، و ناگزیر براى تحقق هدف‌هاى پیچیده، باید روش‌هاى پیچیده یا پیچیده‌ترى مطرح شوند.

ارتباط ارادى و غیرارادى

اگر ارتباطى با طرح و برنامه‌ریزى قبلى و حساب شده باشد، آن را ارتباط ارادى مى‌گویند و اگر بدون طرح و برنامه‌ریزى قبلى صورت گرفته باشد، آن را ارتباط غیرارادى مى‌نامند؛ مثلاً معلمى که قبل از رفتن به کلاس براى انتقال مفاهیم علمى خود، دانش پایه و علاقه شاگردان را در نظر مى‌گیرد و براى تدریس خود طرح درس تهیه مى‌کند، روش ارتباط ارادى را اتخاذ کرده است. در تمام موارد لازم نیست که برقرارى ارتباط با اراده و تصمیم قبلى گیرنده و فرستندهٔ پیام همراه باشد. ممکن است فرستندهٔ پیامى به مناسبتى را اعلام کند و این مطلب یا پیام در فرد دیگرى که مورد نظر فرستنده نیست تأثیر بگذارد و عمل یا احساس مشخصى را بوجود آورد. تعامل احساسى‌اى را که در کلاس صورت مى‌گیرد، شاید بتوان از نوع ارتباط‌هاى غیرارادى در هنگام تدریس دانست.

ارتباط رسمى و غیر رسمى

منظور از ارتباط رسمى آن دسته از انواع روش‌هاى ارتباطى است که در سطحى وسیع و در محیط‌هایى رسمى صورت مى‌گیرد. ارتباط جمعى و ارتباطى که در سازمان‌ها و نظام‌هاى ادارى و آموزشى جهت ابلاغ آیین‌نامه‌‌ها و مقررات با زیردستان برقرار مى‌گردد، ارتباط رسمی نامیده مى‌شود. ارتباط غیررسمی به آن نوع ارتباطى گفته مى‌شود که بین دو نفر یا دو گروه بطور عادى و غیررسمى اتفاق مى‌افتد. این‌گونه ارتباط معمولاً صمیمانه‌تر و عمیق‌تر از ارتباط رسمى است و بیشتر خاص گروه‌هایى است که با هم ارتباط نزدیک و چهره به چهره دارند.

ارتباط کلامى و غیر کلامى

وقتى در جریان یک ارتباط، پیام‌ها به صورت رمز‌هاى کلامى انتقال یابند، آن ارتباط را کلامی گویند؛ مانند بحث و گفتگوى فرد با فرد یا گروهى دیگر و یا تعریف و توضیح شفاهى یک مطلب در کلاس درس؛ اما هرگاه پیام به صورت علایم یا رمزهاى غیرکلامى ( حرکات دست، چشم، رنگ، صدا و غیره) انتقال یابد، ارتباط آن غیرکلامی گویند؛ مانند برقرارى ارتباط راننده با علایم راهنمایى و رانندگى یا برقرارى ارتباط با آژیر آمبولانس و زنگ مدرسه. ارتباط غیرکلامى در روند آموزش از اهمیت خاصى برخوردار است و مى‌تواند مکمل ارتباط کلامى باشد؛ مثلاً حرکات سر، دست و ابرو، نگاه معلم یا بطور کلی، حالات چهرهٔ او مى‌تواند مفاهیمى را به فراگیر منتقل کند یا او را در فهم مطالب یارى دهد. بدین دلیل، شاخه‌اى از دانش امروز بشر با عنوان حرکت‌شناسی، فعالیت اصلى خود را به ارتباط‌هاى غیرکلامى اختصاص داده است.

ارتباط فردى و جمعى

ارتباط فردى یا خصوصى ارتباطى است که معمولاً بین دو یا چند نفر به وقوع مى‌پیوندد و بیشتر حالت مستقیم و شخصى دارد. ارتباط جمعى ارتباطى است که بین یک نفر با یک گروه یا گروهى با گروه کثیرى برقرار مى‌شود که ممکن است مستقیم یا غیرمستقیم باشد؛ مانند سخنرانى در سالن‌هاى پرجمعیت یا ارتباطى که از طریق مطبوعات و سایر وسایل ارتباط جمعی، مانند رادیو و تلویزیون، با گروه‌هاى وسیع انسانى ایجاد مى‌شود. این دو نوع ارتباط از نظر کمیت و کیفیت کار و نحوهٔ اثر با یکدیگر متفاوتند.

ارتباط یکطرفه و دوطرفه

وقتى انتقال پیام از فرستنده شروع و به گیرنده ختم شود و گیرنده نسبت به مفاهیم پیام واکنشى به فرستنده نشان ندهد، ارتباط را یکطرفه یا یک‌جانبه گویند؛ مانند ارتباط از طریق تلویزیون و روزنامه. ارتباط دوطرفه یا دوجانبه ارتباطى است که پیوسته نقش فرستنده و گیرنده در جریان ارتباط عوض مى‌شود و فعالیت‌هاى ارتباطى بعدى بر اساس واکنش گیرنده و فرستندهٔ پیام تعیین مى‌شود؛ مانند ارتباط مستقیم معلم و شاگرد در کلاس درس. ارتباط دوطرفه معمولاً مؤثرتر از ارتباط یکطرفه است. طرح زیر مفهوم ارتباط دوطرفه را بخوبى نشان مى‌دهد.

نمادمفهوم ارتباط دوطرفه

ارتباط مستقیم و غیر مستقیم

ارتباط مستقیم ارتباطى است که بدون واسطه بین شخص فرستنده و گیرندهٔ پیام ایجاد مى‌شود. چون در این‌گونه ارتباط پیام مستقیماً بین دو فرد مبادله مى‌شود، معمولاً فرستنده و گیرندهٔ پیام مى‌توانند نقش خود را به نوبت تغییر دهند؛ اما ارتباط غیرمستقیم یا باواسطه – برخلاف ارتباط مستقیم – چهره به چهره نیست و جنبهٔ شخصى ندارد؛ زیرا معمولاً در چنین ارتباطی، فرستنده و گیرندهٔ پیام یکدیگر را نمى‌شناسند؛ مانند مؤلف و خوانندگان یک کتاب. بین انواع ارتباط، ارتباط مستقیم صمیمانه‌ترین و کامل‌ترین نوع ارتباط است، ولى از نظر تعداد افراد زیر پوشش و همچنین از لحاظ وسعت زمانى و مکانى محدود است.

»»» ادامه دارد»»»